قیس بهجت العطار و قاسم شهری/ حلقه کاتبان: از نفیس‌ترین نسخه‌های صحیفۀ سجادیه، بلکه نفیس‌ترین نسخ آن، نسخه‌ای است که عالم جلیل القدر ابراهیم بن علی کفعمی به سال ۸۶۷ کتابت کرده است. امروز بنیاد محقق طباطبائی (ره) با همکاری کتابخانۀ ملی، این نسخه را به صورت کامل به صورت نسخه‌برگردان رنگی همراه با مقدمه‌ای بسیار دقیق و عالمانه و تفصیلی در بررسی تاریخ صحیفه سجادیه و روایات و نسخ خطی آن و شناساندن نسخۀ کفعمی منتشر کرده است تا در دسترس محققان قرار گیرد. شایسته است محققان متون کهن اسلامی خصوصاً صحیفه‌پژوهان به این نسخه توجه کنند و آن را مورد بررسی بیشتر قرار داده و در ارائۀ تحقیقات خود دربارۀ صحیفه سجادیه از آن بهره گیرند.
از وجوه امتیاز عالمان و ادیبان شیعه، پیروی و توجه به امامانی است که مجمع کمالات و منبع حکمتند و ارباب فصاحت و بلاغت. شیوایی سخن اهل بیت را أمیرالمؤمنین علیه السلام خود عنوان فرموده است که «إنّا لأمراء الکلام وفینا تنشّبت عروقه وعلینا تهدّلت غصونه»۱ و امام زین العابدین علیه السلام هم در خطبۀ شام فرمود: «أیها الناس! أعطینا ستّاً، وفُضِّلنا بسبع، أعطینا العلم والحلم والسماحة والفصاحة والشجاعة والمحبّة فی قلوب المؤمنین».۲ از این رو عالمان و ادیبان شیعه از وجوه ادبی و ضبط دقیق کلمات و آثار امامان خود خصوصاً نهج البلاغه و صحیفۀ سجادیه همت بسیار گماردند و این دو کتاب شریف را با دقت ضبط و طرق اسناد خویش روایت نمودند و شرح کردند و درس گفته وجوه ادبی و بلاغی آن را بر اذهان فرهیخته و ادب دان بیان کردند تا دقائق کلام آنان دریافته شود.
در تاریخی که بر این دو کتاب ارجمند گذشته است، از اواخر قرن پنجم تا قرن هشتم، عالمان و ادیبان، بیشترین توجه و اهتمام را به این آثار داشته‌اند و اصول مباحث مربوط به جنبه‌های ادبی آنها را پایه‌ریزی کردند و شارحان و ادیبان قرون پسین، بر نسخ ایشان اعتماد کرده و مباحث را شرح و بسط داده و ضبط‌های دقیق را روایت نموده‌اند. در این قرون خصوصاً عالمان و فاضلان و ادبای بزرگ مکتب حله، نقش عمده‌ای ایفا کرده و تأملات و تدقیقات فراوانی داشته‌اند. متأسفانه هنوز پژوهش جامع و شایسته‌ای در خصوص خدمات عالمان حله به میراث ادبی و حکمی اهل بیت علیهم السلام صورت نگرفته است. چهره‌های درخشانی همچون ادیب بزرگ علی بن محمد بن السکون حلی (م. حدود ۶۰۰ یا ۶۰۶)، سید علی ابن طاوس (م. ۶۶۴)، علی بن احمد سدیدی حلی (م. ۶۸۸)، علامه حلی حسن بن یوسف بن مطهر (م. ۷۲۶)، احمد بن حداد بجلی حلی (زنده به سال ۷۲۸) و عبدالرحمن ابن عتائقی (م. حدود ۷۹۰) از جملۀ مصححان و شارحان برجستۀ کتاب شریف نهج البلاغه‌اند و ابن ادریس حلی (م. ۵۹۸)، ابن سکون حلی، عمدة الرؤسا هبة الله بن حامد حلی (م. ۶۰۹)، علی بن طاووس و سدیدیِ یاد شده و علامه حلی نیز از کوشندگان روایت و ضبط نسخ صحیفۀ مبارکۀ سجادیه بوده‌اند.
خوشبختانه خداوند توفیق تحقیق نهج البلاغه به ضبط علی بن سکون را به ما ارزانی کرد و امید داریم تا باز هم ذخایر ارزشمند دیگری از گنجینه‌های نسخ خطی در این خصوص پیدا شود تا با انتشار آنها، محصول تلاش عالمان برجستۀ سده‌های پیشین به جامعۀ علمی امروز عرضه گردد. ۳
از نسخ نفیسی که امروزه در دسترس آمده است نسخۀ صحفیۀ سجادیه به خط علی بن ابراهیم کفعمی است که به سال ۸۶۷ با عنایت ویژه به روایات صحیفه و دقت عالی عالمی چون او، کتابت شده است و در آن، روایت و ضبط شهید اول که بر روایت سدیدی از روایت و ضبط علی بن سکون ناظر بوده است توجه داشته و همچنین نسخۀ ابن ادریس را نیز مطمح نظر قرار داده است.
همین سلسله را در نسخۀ نهج البلاغه‌ای که از خط شیخ حسن بن یحیی بن کرم نقل شده و آن را سدیدی با نسخه‌ای منقول از خط ابن سکون مقابله و تصحیح کرده می‌توان دید که متأسفانه بخش زیرین آن دچار پارگی‌هایی شده و بخش‌های از دست رفته بر اساس کتابی منقول از خط شهید اول، تصحیح و تکمیل شده است. ۴ کفعمی سه نسخه از صحیفه سجادیه را کتابت نموده است. اولین را به سال ۸۵۶، دومین را به سال ۸۶۵ و سومین را به سال ۸۶۷ نوشته که در این آخرین نسخه، اختلافات روایات را ثبت کرده و بر آن شروح مختصری بر عبارات دشوار آن افزوده است و این نسخۀ آخر، کاملترین و دقیق‌ترینِ نسخ کفعمی است و همین نسخه است که اکنون منتشر شده است.
اختلافات عبارات در این نسخه، در یک دسته‌بندی شبیه اختلافاتی است که در نسخ معتبر نهج البلاغه می‌بینیم. اختلافات این نسخه از صحیفه سجادیه در این دسته‌ها می‌گنجند:
۱. اختلاف در تأنیث و تذکیر افعال مضارع. مانند «حمداً یُضیء لنا به ظلماتِ البرزخ، ویُسهّل علینا به سبیلَ المبعثِ» و«حمداً تضیء لنا به ظلماتُ البرزخ وتُسَهَّل علینا به سبیلُ المبعث»۵
۲. اختلاف در حروف جر، مانند: «حمداً یرتفع منّا إلی أعلی علیّین» و«حمداً یرتفع بنا إلی أعلی علیّین»۶ و مانند: «ونَشِّطتنی فیها لابتغاء مرضاتک» و«ونَشِّطتنی بها لابتغاء مرضاتک»۷
۳. اختلاف افعال در تضعیف (مشدد بودن عین الفعل) و عدم آن، مانند: «حمداً نُعَمَّر به فیمن حَمِدَه من خلقه» و«حمداً نُعَمَّر به فیمن حَمَّدَه من خلقه»۸ و مانند: «وهل یُنْجِینی منک اعترافی لک بقبیح ما ارتکبتُ» و«وهل یُنَجِّینی منک اعترافی لک بقبیح ما ارتکبتُ»۹
۴. اختلاف در ضبط عین الفعل افعال مضارع. مانند: «ولا تَعزُبُ عنک غیّبات السرائر» و«ولا تَعزِبُ عنک غیّبات السرائر»۱۰ و مانند: «فمن ذا الذی یَعْرِضُ لک فی عبدک» و«فمن ذا الذی یَعْرَضُ لک فی عبدک»۱۱
۵. اختلاف در مجهول و معلوم بودن افعال، مانند: «ولا یزید من نُقِصَ منهم زائد» و«ولا یزید من نَقَصَ منهم زائد»۱۲ و مانند : « ویُسَهِّل علینا به سبیلَ المبعثِ» و«ویُسَهَّل علینا به سبیلُ المبعث» و«وتُسَهَّل علینا به سبیلُ المبعث»۱۳
۶. اختلاف در ماضی و مضارع بودن افعال، مانند: «وأنّی رَغِبَ مُعدِمٌ إلی مُعدِم» و«وأنّی یَرغَبُ مُعدِمٌ إلی مُعدِم»۱۴
۷. اختلاف در تعدی فعل به صیغۀ مضاف یا به حرف جر، مانند: «فإنّا نستجیرک من غضبک» و«فإنّا نستجیر بک من غضبک»۱۵
۸. اختلاف در همزه و تسهیل آن، مانند: «من أئمّة الهدی وقادة أهل التّقی» و«من أیمّة الهدی وقادة أهل التّقی»۱۶ و مانند: «ولا یُکافأ فی مرتبة» و«ولا یُکافاْ فی مرتبة»۱۷ و مانند : «فهی بمشیَّتِک دون قولک مؤتمرة» و«فهی بمشیِئَتِک دون قولک مؤتمرة»۱۸ و مانند: «وأبدلنی من بِغضَة أهل الشَّنان» و«وأبدلنی من بِغضة أهل الشَّنَآن»۱۹
۹. اختلاف در ثلاثی مجرد و مزید، مانند: «لا یَنْقُصُ من زاده ناقصٌ» و«لا یُنْقِصُ من زاده ناقصٌ»۲۰ و مانند: «وأَزْوِ عنّی من المال ما یُحدث لی مخیلة» و«وازوِ عنّی من المال ما یُحدث لی مخیلة»، که در حاشیه‌اش آمده است: «بقطع الهمزة ووصلها»۲۱
۱۰. اختلاف در ضبط لغوی کلمات بی آنکه معنی عوض شود، مانند: «فاذکُرهم منک بمغفرة ورِضوان» و«فاذکُرهم منک بمغفرة ورُضوان»۲۲ و مانند: «وتَحَرّوا وِجْهَتَهم» و«وتَحَرّوا وَجْهَتَهم»۲۳ و مانند: «وخفیراً من نَقِمَتِه» و«وخفیراً من نِقْمَتِه»۲۴ و این نوع اختلاف بسیار زیاد است همچون «عُمْر وعُمُر»، و«حُجُب وحُجْب»، و«سُخْط وسَخَط»، و«سُبُل وسُبْل»، و«رُسُل ورُسْل».
۱۱. اختلاف در ضبط لغوی کلمات با تغییر معنی، مانند: «وخروجهم من سعة المعاش إلی ضِیقِه» و«وخروجهم من سعة المعاش إلی ضَیقِه»۲۵ بر این اساس که «ضَیق» مخفّف «ضَیِّق» باشد. و مانند: «ویقتدی بتبلّج أسفاره» و«ویقتدی بتبلّج إسفاره»۲۶
۱۲. اختلاف در جمع و مفرد، مانند: «أَسمَعهم حجّة رسالاته» و«أسمعهم حجّة رسالته»۲۷ و مانند: «وعلی ذرّیاتهم وعلی من أطاعک منهم» و«وعلی ذرّیتهم وعلی من أطاعک منهم».۲۸ ۱۳. اختلاف در صیغۀ جمع، مانند: «وحُمّال الغیب» و«وحَمَلَة الغیب»۲۹
۱۴. اختلافی که محصول تعدد وجود اعراب و اختلاف مکاتب نحوی است، مانند: «وما بثثتَ فی کل واحد منهما، ساکنِه ومتحرکِه، ومقیمِه وشاخصِه» و«وما بثثتَ فی کل واحد منهما، ساکنُه ومتحرکُه، ومقیمُه وشاخصُه»۳۰ و مانند: «والذین لا تدخلهم سآمة من دؤوب، ولا إعیاءٌ من لغوب ولا فُتُورٍ» و«والذین لا تدخلهم سآمة من دؤوب، ولا إعیاءٌ من لغوب ولا فُتُورٌ»۳۱ و مانند: «لا شفیعَ یشفع لی إلیک، ولا خفیرَ یؤمننی علیک، ولا حصنَ یحجبنی عنک، ولا ملاذَ ألجأ إلیه منک» و«لا شفیعٌ یشفع لی إلیک، ولا خفیرٌ یؤمننی علیک، ولا حصنٌ یحجبنی عنک، ولا ملاذٌ ألجأ إلیه منک»۳۲
۱۵. اختلاف در کلماتی که در کتابت به هم شبیهند خصوصاً موارد تصحیف نقط، مانند: «وجعل لکلّ روح منهم قوتاً معلوماً مقسوماً» و«وجعل لکلّ زوج منهم قوتاً معلوماً مقسوماً»۳۳ و مانند: «فأدِّه عنّی من جزیل عطیّتک وکثیر ما عندک» و«فأدِّه عنّی من جزیل عطیّتک وکبیر ما عندک»۳۴ که این اختلاف هم بسیار است.
۱۶. اختلاف در کلمات غیر مشابه، مانند: «وخُذ به فی أحبّ السبل إلیک» و«وأَجْرِ به فی أحبّ السبل إلیک»۳۵ و مانند: «النواکس الأذقان» و«النواکس الأعناق»۳۶ و البته این اختلاف بسیار اندک است.
۱۷. اختلاف در زیادی و نقصان متن، مانند: «یا من لا تنقضی عجائب عظمته» و«اللهمّ یا من لا تنقضی عجائب عظمته»۳۷ و مانند: «وعرّفه فی أهله الطاهرین وأمّته المؤمنین» و«وعرّفه فی أهل بیته الطاهرین وأمّته المؤمنین»۳۸ و مانند: «ووفّقنا فی یومنا هذا ولیلتنا هذه، وفی جمیع أیّامنا لاستعمال الخیر» و«ووفّقنا فی یومنا هذا ولیلتنا هذه، وفی جمیع أیّامنا ولیالینا لاستعمال الخیر»۳۹
این نمونه ها بعد از یک تورق سریع از این نسخه فرا چنگ آمد و دریافتن همۀ ویژگی‌ها و فوائد این نسخۀ شریف مرهون تحقیق کامل آن است و آنچه به نظر می‌رسد این است که کفعمی در نگارش این نسخه به ضبط ابن ادریس توجه ویژه‌ای داشته است.
در این نسخه، کفعمی شرح مختصر و دقیقی را تنها در حدی که ابهام عبارات را بزداید و یادکرد آن را ضروری بداند آورده است و تنها در اندک مواردی در شرح راه تفصیل و تطویل را پیموده.
با این اوصاف، این نسخه را می‌توان نسخۀ ممتاز صحیفۀ سجادیه در دقت ضبط و جامعیت اختلاف روایات دانست.
در پایان، بایسته می‌دانم که متن صحیفه که تا کنون تحقیق شایسته‌ای نداشته است بر اساس این نسخه تصحیح و منتشر شود.
والحمد لله أوّلاً وآخراً، والصلاة علی محمّد وآله الطیبین الطاهرین.
منابع پژوهش
۱. نهج البلاغة، حقّقه وضبط نصّه علی أربع نسخ خطیة قدیمة الشیخ قیس بهجت العطار، مؤسّسة الرافد، قم، چاپ اول، ۱۴۳۱ هـ.ق./ ۲۰۱۰ م.
۲. الصحیفة السجّادیة بخط علی بن إبراهیم الکفعمی، تهران، بنیاد محقق طباطبائی و کتابخانۀ ملی جمهوری اسلامی ایران، تهران، چاپ اول، ۱۳۹۴ ش.
۳. مقتل الحسین، الموفّق بن أحمد الخوارزمی، تحقیق الشیخ محمّد السماوی، انوار الهدی، قم، چاپ اول، ۱۴۱۸ هـ.ق..
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. نهج البلاغة: خطبه ۲۳۲.
۲. مقتل الحسین، خوارزمی ۲: ۷۶.
۳. از ادبای بزرگی که نهج البلاغه را با توجه به ضبط ابن سکون کتابت و روایت کرده است، عالم و ادیب حله، ابن حداد بجلی است که نسخۀ او در کتابخانۀ عتبۀ عباسیه علیه السلام در کربلا نگهداری می‌شود اما متأسفانه از آغاز به اندازۀ یک سوم کتاب افتادگی دارد و از خداوند می‌خواهیم تا بخش گمشدۀ آن نیز به دست آید یا به نسخه‌ای که از روی آن کتابت شده است برسیم تا بتوانیم متن کامل کتاب را بر اساس این ضبط تحقیق کنیم و همت بلند و کوشش ارجمند این ادیب فرزانه که در نهایت دقت به ضبط کلمه به کلمۀ متن شریف نهج البلاغه پرداخته است نمایان شود و با کمک آن و نسخ مهم دیگری که در این سالهای اخیر از نهج البلاغه به دست آمده است، به تحقیقی شایسته دست یابیم.
۴. این نسخه به تحقیق نگارنده این سطور از سوی کتابخانۀ امیرالمؤمنین علیه السلام در مشهد به سال ۱۴۳۵ هجری قمری منتشر شد.
۵. دعای اول: ۱۶ أ.
۶. دعای اول: ۱۶ ب.
۷. دعای شانزدهم: ۴۹ أ.
۸. دعای اول: ۱۶ أ.
۹. دعای سیزدهم: ۴۱ أ.
۱۰. دعای سی و سوم: ۱۰۰ أ.
۱۱. دعای چهل و نهم: ۱۷۰ أ.
۱۲. دعای اول: ۱۵ أ.
۱۳. دعای اول: ۱۶ أ.
۱۴. دعای چهاردهم: ۴۵ أ.
۱۵. دعای سی و هفتم: ۱۰۹ أ.
۱۶. دعای چهارم: ۲۴ ب.
۱۷. دعای دوم: ۲۰ ب.
۱۸. دعای هشتم: ۳۴ أ.
۱۹. دعای بیست و یکم: ۶۱ ب.
۲۰. دعای اول: ۱۵ أ.
۲۱. دعای سی و یکم: ۹۲ ب.
۲۲. دعای چهارم: ۲۴ ب.
۲۳. دعای چهارم: ۲۵ ب.
۲۴. دعال اول: ۱۸ ب.
۲۵. دعای چهارم: ۲۵ ب.
۲۶. دعای چهل و سوم: ۱۲۰ ب.
۲۷. دعای چهارم: ۲۵ أ.
۲۸. دعای چهارم: ۲۶ أ.
۲۹. دعای سوم: ۲۲ ب.
۳۰. دعای هفتم: ۳۱ أ.
۳۱. دعای سوم: ۲۲ أ.
۳۲. دعای سی و سوم: ۱۰۰ ب- ۱۰۱ أ.
۳۳. دعای اول: ۱۵ أ.
۳۴. دعای بیست و سوم: ۷۲ أ.
۳۵. دعای بیست و سوم: ۷۰ أ.
۳۶. دعای سوم: ۲۲ أ.
۳۷. دعای ششم: ۲۷ ب.
۳۸. دعا دوم: ۲۰ ب.
۳۹. دعای هفتم: ۳۲ ب.
دیدگاهتان را بنویسید
برای نوشتن دیدگاه باید وارد بشوید.